Dawne obyczaje Wigilii Bożego Narodzenia

Wigilia Bożego Narodzenia

Daniel Chodowiecki - Święto Wigilii Bożego Narodzenia, XVIII wiek

• 24 grudnia to dzień rozpoczynający 12 dniowy okres zwany godami, gdyż następowało połączenie godów, czyli lat
• stawiano snopy zboża w rogach izby lub pod obrusem; miało to zapewnić urodzaj

Zdjęcie ze strony naludowo.pl

• wyciągano kilka kłosów i obwiązywano nimi drzewa owocowe, aby lepiej rodziły
• przed domem rozrzucano gałęzie świerka lub jodły, mające chronić przed chorobami
• wierzono, że duchy zmarłych odwiedzają swoje domy i zasiadają przy stole

Théodore Chassériau - Duch Banquo, 1855

• zostawiano dla nich wolne miejsce, dziadów proszalnych goszczono poza stołem wigilijnym
• zanim się usiadło na krześle, trzeba było dmuchnąć, aby dusza się przesiadła
• zostawiano resztki jedzenia dla zmarłych i podtrzymywano dla nich ogień w kominku
• z duszami symbolicznie dzielono się opłatkiem, zostawiając kawałek przy pustym talerzu
• parzysta liczba biesiadników wróżyła szczęście, a nieparzysta (zwłaszcza 13) nieszczęście
• przy stole należało zachować uroczysty spokój, nie mówić głośno, aby w przyszłym roku nie było kłótni i gadulstwa

Dzień Bożego Narodzenia, 1800

• nie jedzono łakomie, ale do syta, aby najadać się w przyszłym roku
• opłatek pojawił się w XVII i XVIII wieku w Polsce, wcześniej dzielono się chlebem
• należało spróbować każdej potrawy, aby niczego nie zabrakło w przyszłym roku
• jeżeli upadnie łyżka, wróży to śmierć
• wierzono, że zwierzęta przemawiają ludzkim głosem i dzielono się z nimi opłatkami
• wierzono, że woda w studni zamienia się w wino lub miód
• wstawano wcześnie, aby nie przespać całego roku

 Michel-Nicolas-Bernard Lépicié - Wstawanie, 1773

• wzięcie komuś jakiejś rzeczy i potem podrzucenie jej miało wróżyć szczęście 
• nie wolno było szyć, aby nie zaszyć duszy, używać kołowrotka ani wylewać resztek wody, a jeśli było to konieczne, trzeba było powiedzieć uciekajcie wszystkie dusze, bo ja wodę wylać muszę
• w dzień wigilijny obowiązywał post (rano jedzono chleb, po południu ziemniaki, symbolicznie dzielono się jabłkiem, uważając, by nie uszkodzić pestek, gdyż wróżyło to nieszczęście)
• po dostrzeżeniu pierwszej gwiazdki zaczynano wieczerzę, przed północą udawano się na pasterkę

Wieczór wigilijny, XIX wiek

• w 1780 roku biskup krakowski zniósł obyczaj dawania siana w kątach izby lub pod obrusem, jednak ten zwyczaj nie zaniknął
• podłaźniczka (podłaźnik, jutka, sad rajski, boże drzewko, wiecha) - czubek jodły świerka lub sosny wieszany pod sufitem; nazwa pochodzi od wyrażenia miejsce pod łazem (czyli lasem), podłaźniczki były ozdabiane ciasteczkami, jabłkami, orzechami, bibułą, słomianymi gwiazdkami i światami, czyli kolorowymi, okrągłymi opłatkami oraz papierowym łańcuchem

Wystawa w Muzeum Wsi Radomskiej

Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841) napisał:

Od świtu chodzili domowi słudzy na ryby, robiono na rzece i toniach przeręby i zapuszczano niewód, niecierpliwie oczekiwano powrotu rybaków. Dnia tego jednakowy, może po całej Polsce był obiad. Trzy zupy, migdałowa z rodzynkami, barszcz z uszkami, grzybami i śledziem, kutia dla służących, krążki z chrzanem, karp, szczupak z szafranem, placuszki z makiem i miodem, okonie z posiekanymi jajami i oliwą. Obrus koniecznie zasłany być musiał na sianie, w czterech kątach izby jadalnej stały cztery snopy jakiegoś niemłóconego zboża. Niecierpliwie czekano pierwszej gwiazdy; gdy ta zajaśniała, zbierali się goście i dzieci, rodzice wychodzili z opłatkiem na talerzu, a każdy z obecnych, biorąc opłatek, obchodził wszystkich zebranych, nawet służących, i łamiąc go powtarzał słowa: «Bodaj byśmy na przyszły rok łamali go ze sobą». Stół i izbę ubierano zbożem na pamiątkę betlejemskiego żłóbka. Przy wnoszeniu snopów gospodarz mówił: «Słoma do chałupy, a bieda z chałupy»

Jan Chrzciciel Lampi - Portret Juliana Ursyna Niemcewicza, 1796

Przysłowia wigilijne:

Ten dzień jaki, cały rok taki

Jakiś we Wiliją, takiś cały rok

Jak w Wigilię z dachu ciecze, jeszcze się zima długo się powlecze

          Wróżby wigilijne:

• niebo pełne gwiazd oznaczało urodzajny rok
• mgła zapowiadała wilgotny rok
• dobrze widoczna droga mleczna wróżyła urodzaj mleka i nabiału
• wyraźny cień osoby przy stole wigilijnym oznaczał długie i zdrowe życie
• niewyraźny cień zapowiadał choroby
• wyciągano źdźbła słomy spod obrusu: zielona słoma oznaczała małżeństwo w najbliższym czasie, zwiędłe i wyblakłe źdźbło symbolizowało długie oczekiwanie na małżeństwo, a poczerniała i krucha słoma oznaczała staropanieństwo lub starokawalerstwo
• młode panny wychodziły z domu i jeśli zobaczyły jasno świecącą gwiazdę nad domem, to oznaczało to szybkie wesele

Bal Bożonarodzeniowy, XVIII wiek, Anglia;
Sala jest przyozdobiona ostokrzewem i jemołą

Kartki świąteczne

Najstarsza świąteczna kartka została wysłana w 1611 roku przez niemieckiego lekarza Michaela Maiera do króla Anglii James I i jego syna Henryka Fryderyka.

Najstarsza kartka świąteczna produkowana komercyjnie, narysowana przez Johna Calcott Horsley w 1843 roku

Choinka

Królowa Wiktoria i książę Albert obchodzą Boże Narodzenie ze swoimi dziećmi, 1848

W Niemczech najstarsze wzmianki o choince pochodzą z XVI wieku. Wpis z księgi rachunkowości z biblioteki z Schlettstadt z 1521 roku: 

Również 4 szylingi dla leśniczego, żeby od świętego Tomasza (21 grudnia) strzegł drzewa.

W XVII wieku choinka na Boże Narodzenie była powszechnym zwyczajem; wpis z Alzacji z 1605 roku:

 Na Boże Narodzenie stawiono w strassburgskich pokojach jodły. Wieszano no nich róże zrobione z różnokolorowego papieru, jabłka, opłatki, metalowe błyskotki i słodycze.

W 1611 księżna Dorothea Sibylle von Schlesien ozdobiła pierwszą jodłę świeczkami.

 Andreas Riehl d. J. - Dorothea Sybille (w wieku 6 lat), 1596

 Jednak kaznodzieja z Strassburga sprzeciwiał się temu obyczajowi w latach 40 XVII wieku:

 Jedną z błahostek, które w starodawnym czasie Bożego Narodzenia często bardziej się obchodzi niż Słowo Boże, jest również choinka, którą stawia się w domu obwieszoną lalkami i cukierkami, którą zostawia się aż do przekwitnięcia. Skąd ten zwyczaj pochodzi, nie wiem, ale jest to dziecinna zabawa.

Johann Conrad Dannhauer (kaznodzieja sprzeciwiający się obyczajowi stawiania choinek w pokojach)

Pieśń O Tannenbaum została napisana w XVI wieku przez Melchiora Francka. Między 1530 i 1580 została napisana pierwsza zwrotka:

O Tanne, du bist ein edler Zweig,
Du grünest Winter und die liebe Sommerzeit
Wenn alle Bäume dürre sein
So grünest du, edles Tannenbäumelein

O jodło, jesteś szlachetną gałęzią,
Zielenisz się zimą i kochanym latem,
Kiedy wszystkie drzewa są suche
Ty zielenisz się, szlachetna jodełko.


W XVIII wieku zwyczaj ten rozpowszechnia się w całych Niemczech, a pod koniec stulecia w Europie.

P. Griffin - Bożonarodzeniowe gry, połowa XVIII wieku;
Bożonarodzeniowe gry były uważane w 1795 roku za tradycyjne angielskie obchody Bożego Narodzenia. Był to czas gier, świętowania, muzyki, jedzenia i gościnności.

Prezenty Bożonarodzeniowe

Tradycja obdarowywania się na Boże Narodzenie pochodzi z XIII wieku z Niemiec. Nawiązywało to do daru, jaki złożyli trzej królowie Jezusowi. W Polsce ten zwyczaj rozpowszechnił się pod koniec XVIII wieku. 

Kolędy

Słowo calendae w przedchrześcijańskim Rzymie oznaczało pierwszy dzień miesiąca; wtedy składano sobie życzenia. 

Kiedyś kolędy zakazane były w kościele, zw względu na ich świecki charakter. Jednak w XVII i XVIII wieku wiele kolęd powstawało w klasztorach. Najstarsza zachowana polska kolęda to Zdrów bądź, Królu anielski z 1424 roku. 

Kolęda W żłobie leży została napisana przez Piotra Skargę (1536 -1612) w XVII wieku. 

Portret Piotra Skargi jako rektora Akademii Wileńskiej, koniec XVII wieku

Pieśń o narodzeniu Pańskim (Bóg się rodzi) została napisana przez Franciszka Karpińskiego na zamówienie Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Pierwszy raz zagrano ją w Starym Kościele Farnym  w Białymstoku w 1792 roku. Melodia może mieć pochodzenie ludowe albo jest to polonez koronacyjny z XVI wieku (czasy Stefana Batorego).

Aleksander Regulski - Franciszek Karpiński, 1872

Per Krafft -  Portret Izabeli Lubomirskiej, 1767