Lany Poniedziałek

Poniedziałek Wielkanocny

• podobno zwyczaj polewania wodą rozpoczął się po zmartwychwstaniu, kiedy Żydzi polewali wodą ludzi stojących w grupie i rozmawiających o zmartwychwstaniu, żeby się rozeszli albo zaczęło się to podczas chrztu Polski, kiedy chrzczono naraz wielkie tłumy ludzi
• święcenie pól - pola kropiło wodą święconą kropidłem zrobionym z palmy wielkanocnej, potem rozpalano tam ognisko
• procesja konna - przejazd na koniach wokół pół, udanie się na nabożeństwo w kościele i na końcu wyścig konny

Poniedziałek wielkanocny;
w Anglii w poniedziałek wielkanocny odbywało się polowanie

• kurek dyngusowy - żywy lub wypchany kogut na czerwonym wózku, wożony przez chłopców nazywanych kurcarzami, którzy polewali dziewczęta wodą i straszyli klekotą (deseczkąze szpikulcem); za swoje zabawy dostawali jajka, desery lub pieniądze

Stanisław Masłowski - Kurek wielkanocny, 1883 r.

• śmigus - polewanie się wodą lub uderzanie witkami (słowo pochodzi od niemieckiego schmackostern lub polskiego śmigać)
• dyngus - wkupywanie się od polania wodą poprzez podarowanie, np. pisanki (słowo pochodzi od niemieckiego dingen - wykupywać się lub Dünnguss - chlust wody)

Ilustracja z Encyklopedii staropolskiej Z. Glogera, 1903 r.

• śmigus-dyngus - najstarsze polskie wzmianki pochodzą z 1420 r. z ustawy synodu diecezji poznańskiej  Dingus prohibetur:

"Zabraniajcie, aby w drugie i trzecie święto wielkanocne mężczyźni kobiet a kobiety mężczyzn nie ważyli się napastować o jaja i inne podarunki, co pospolicie się nazywa dyngować (...), ani do wody ciągnąć, bo swawole i dręczenia takie nie odbywają się bez grzechu śmiertelnego i obrazy imienia Boskiego"

• polewano się wodą z garnców lub wiader albo wodą różaną i perfumami; od wtorku aż do zielonych świątek kobiety mogły polewać mężczyzn, ale zazwyczaj kończyło się to kilku dniach 
• zbijanie jajek - turlanie jajek z pagórka, przegrywa ten, którego jajko zostanie zbite

Pieter Aertsen - Taniec z jajkami, 1557 r.
Tradycyjna gra  w Anglii (grana w poniedziałek wielkanocny),
która polegała na tańczeniu między jajkami i rozdeptaniu jak najmniej się da

• gra w kręga - grają dwie drużyny, wygrywa ta, której uda się przepchnąć krąg na stronę przeciwnika

Gra w kręga, XVIII w.

• Emaus - odwiedzanie kościoła poza miastem; najbardziej znany jest festyn przy klasztorze Norbertanek na Zwierzyńcu; najstarsza wzmianka z XVI w., zapis Giovanniego Paolo Mucantiego:

 "W poniedziałek wielkanocny poszedłem oglądać kościół, który nazywają Emaus, gdzie zbiera się wielki tłum obojga płci. Wszystka młodzież i żacy zachowują dawny zwyczaj noszenia dnia tego różdżki wierzbowej, na której rozwinięte są bazie"

Piotr Rembieliński - Widok na klasztor norbertanek w Krakowie

Przypisy:
http://brenk.pl/fakultety/alkohol/Jedrzej_Kitowicz_Opis_obyczajow.pdf
http://www.zycie.senior.pl/147,0,Poniedzialek-Wielkanocny-tradycje-i-zwyczaje,23748.html
https://www.agrofakt.pl/lany-poniedzialek-wielkanocne-zwyczaje/
https://plock.wyborcza.pl/plock/1,35681,17700698,Hustanie_i_gra_w_krega_na_lany_poniedzialek.html
https://en.wikipedia.org/wiki/Egg_dance
https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Amigus-dyngus
https://www.radiozet.pl/Co-gdzie-kiedy-jak/Lany-Poniedzialek-tradycje-i-zwyczaje-zwiazane-z-Poniedzialkiem-Wielkanocnym

Tradycje Wielkanocne

Wielkanoc

Karta wielkanocna, XIX w.

W 325 r. na soborze nicejskim zadecydowano, że Wielkanoc będzie obchodzona w pierwszą niedzielę po pierwszej pełni księżyca.

Rezurekcja

Wojciech Piechowski - Rezurekcja

Msza rozpoczynała się procesją - przejściem trzy razy dookoła kościoła. W miastach odbywała się o północy z soboty na niedzielę, w katedrach o dziewiątej wieczorem, a we wsiach w niedzielę o wschodzie słońca. Podczas rezurekcji strzelano z moździerzy, harmetek i organków, dlatego powstało przysłowie strzelają jak na rezurekcję. Starano się wrócić jak najwcześniej z kościoła, gdyż miało wróżyć szybsze kończenie prac gospodarskich albo szybsze wejście w stan małżeński. 

Od XVI w. istnieje tradycja odwiedzania grobów Chrystusa w kościołach. Czasem umieszczano tam relikwie świętych i zbierano datki na potrzeby kościoła. Od XVII w. przy grobach stawiano straż, którą nazywano turkami wielkanocnymi. Ta nazwa może pochodzić od zwycięstwa Jana Sobieskiego w Wiedniu. Turkowie wielkanocni brali również udział w procesji.

Polkowski i Styli - Święcone

Przed śniadaniem każdy z każdym dzielił się jajkiem. Właściciele ziemscy obdarowywali swoją służbę kiełbasą, jajkami i ciastem. 

Baranek wielkanocny

Portret pasterza z barankiem, XVIII w.

• historia baranka zaczyna się noc przed wyjściem Izraelitów z Egiptu, mieli oni złożyć ofiarę z baranka i ochlapać drzwi jego krwią
• na pamiątkę wyjścia z niewoli egipskiej Żydzi co roku obchodzą święto Paschy (Wyjścia), składają ofiarę z baranka, zjadają go w całości a resztki palą
• baranek jest symbolem Chrystusa, nazywanego przez św. Jana Barankiem Bożym
• symbol posłuszeństwa, niewinności i łagodności
• w Polsce jest elementem święconki od XVII w.
• na stołach arystokracji stawiano fajansowe lub porcelanowe baranki
• baranka stawiano na talerzu z rzeżuchą lub owsem

Jajka

Kartka wielkanocna z 1908 r

• symbol życia i sił przyrody ożywających wiosną
• na groby dawano pisanki, gdyż wierzono, że dzięki temu dusza zmarłego zazna spokoju i nie będzie się błąkać po ziemi
• przy budowie nowych miast i domów używano jajko jako kamień węgielny, żeby uchronić przed złem
• jajka malowano w starożytności (najstarsze znaleziono w Mezopotamii)
• według legendy z X w. św. Magdalena po zobaczeniu pustego grobu wróciła do domu, gdzie znalazła czerwone jajka i potem każdemu, komu opowiedziała, co widziała, dawała jajko
• walatka - gra polegająca na rozbijaniu pisanki o pisankę; wygrywa ten, kto rozbije jajko przeciwnika
• burda - rzucanie jajkami; kto złapał jajko zabierał je, a kto stłukł, oddawał jedno przeciwnikowi

Kraszanki oskrobane przeze mnie

Zając wielkanocny

Kartka z zajączkiem wielkanocnym z 1907 r.

• w XVII w. połączono symbolikę jajka z zającem wielkanocnym prawdopodobnie ze względu na zwyczaje podatkowe (danina w naturze) albo ze względu na skojarzenie go z nadejściem wiosny
• szukanie "zajączka" - w II połowie XVII w. niemiecki pastor, Jean Richier opisał obyczaj szukania przez dzieci jajek, które zostały ukryte przez zajączka w trawie lub zaroślach; obserwowanie, jak dzieci pilnie wyszukują jajek, wywoływało śmiech i sprawiało radość dorosłym; pastor nazwał ten obyczaj bajką, którą wmawia się dzieciom i naiwnym 

Zajęcza Kobieta, 1899 r.
Pani Zehner, nazywana Zajęczą Kobietą Nowego Jorku,
była przekupką sprzedającą małe kolorowe zajączki,
z których miała wielkie zyski.

Baba wielkanocna

Adam Setkowicz - Dziewczyna w stroju ludowym, lata 30. XX w.

• w XVII w. baby podawano tylko w najbogatszych domach, robiono je z dodatkiem szafranu, który zabarwiał babę na złotawy kolor
• król Stanisław Leszczyński skojarzył babę z turbanem Ali Baby
• w czasie pieczenia baby należało okazać ciastu szacunek i unikać przeciągów, a kiedy baba się piekła, nie można było głośno rozmawiać
• symbol cierpliwości i doskonałości, udana baba wróżyła szczęście i dobrobyt w nadchodzącym roku
• kształt baby miał przypominać spódnice noszone przez kobiety

Baby upieczone przeze mnie

Karta wielkanocna

Mazurek wielkanocny

• prawdopodobnie pochodzi z Turcji
• w Polsce zaczęto go wypiekać w XVII w. 
• dawniej był symbolem zakończenia Wielkiego Postu, nagrodą dla tych, którzy nie jedli mięsa i deserów przez 40 dni
• niski placek, na kruchym spodzie lub na opłatku, pokryty warstwą masy orzechowej, migdałowej, serowej, bakaliowej; barwnie lukrowany i zdobiony konfiturami oraz bakaliami

Karta wielkanocna, XIX wiek

Przesądy:

•  nie można było leżeć na łóżku podczas Wielkanocy, gdyż zboże się wylegnie albo len nie wyrośnie 
• nie wolno było gotować ani w piecu rozpalać
• umycie głowy w wodzie po jajkach na święconkę miało zapewnić zdrowe i lśniące włosy, zapewniać urodę i usuwać piegi, a chorym uzdrowienie
• napicie się święconej wody miało uchronić przed chorobami
• jedzenie jajka z chrzanem miało wypalić grzechy
• skorupki poświęconych jaj rzucone do ogrodu miało zapewnić dobre zbiory
• dziewczęta kręciły jajkami jak bączkami i jeżeli jajka się zetkną, zapowiada to szczęście w małżeństwie
• parzysta liczba jaj miała wróżyć szybkie zamążpójście
• dziecko urodzono w Wielkanoc miało mieć szczęśliwe życie (w przeciwieństwie do dziecka narodzonego w Wielki Piątek)

Karta wielkanocna, 1910 r.

Przysłowia:

• W Wielką Niedzielę pogoda, duża w polu uroda.
• Zielone Boże Narodzenie, a Wielkanoc biała, w polu uciecha mała.
• Pogodny dzień wielkanocny grochowi wielce pomocny.
• Gdy na dzwony wielkanocne pada, suchość nam przez całe lato włada.



Nagły deszcz w Hyde Park

• Jak pada we Wielkanoc, to trzeci kłos na polu ginie, ale jak pada na Zielone Świątki, to naprawi.
• Jeżeli w wielkanocną niedzielę deszcz, między Wielkanocą i Świątkami więcej słoty niż pogody.
• Od Wielkiejnocy do Zielonych Świątek może lać i w piątek.
• Gdy na świętego Marka (25 IV) Wielkanoc przypada, cały świat zawoła biada.
• Boże Narodzenie nie obejdzie się bez strucli, zapusty bez pączków, Wielkanoc bez święconego, a święty Marcin bez gęsi.
• Nie każdy ma prosię na Wielkanoc.

Cudowna świnia, 1785 r.

• Wdzięczy się jak prosię na Wielkanoc.
• Dwór to wór: bab w nim pełno jak na Wielkanoc.
• Kto dzień i noc gości, to w Wielką Niedzielę pości.
• Niewinny jak baranek wielkanocny.

Aelbert Cuyp - Dziewczynka z barankiem, XVII w.

• I święcone nieraz upadnie.
• Na Zmartwychwstanie dziadek przy płocie stanie.

Paul Sandby - Człowiek z mufinkami, 1759 r.

Ma więcej do roboty niż piece na Wielkanoc.

Pehr Hilleström - Pokojówka biorąca zupę z kociołka, XVIII w.

Przypisy:

https://historia.org.pl/2016/03/26/w-zrytualizowanym-swiecie-wielkiej-nocy/

https://wspolczesna.pl/wielkanoc-2018-dawne-zwyczaje-wielkanocne-przez-dwa-dni-swiat-nawet-nie-mozna-bylo-gotowac-zdjecia-wideo/ar/13052820

https://www.wilanow-palac.pl/staropolska_wielkanoc.html

https://polki.pl/wielkanoc,symbolika-baranka,10187945,artykul.html

https://kuchnia.wp.pl/baranek-prawdziwy-symbol-wielkanocy-6111175713273985a

https://historia.org.pl/2013/03/23/na-poczatku-bylo-jajko-czyli-o-wielkanocnej-tradycji-robienia-pisanek/

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zaj%C4%85c_wielkanocny

https://de.wikipedia.org/wiki/Osterhase
https://kuchnia.wp.pl/slodki-wypiek-z-krolewskiego-stolu-historia-baby-wciaga-jak-niejedna-ksiazka-6235818650723969a
https://gazetakrakowska.pl/babka-wielkanocna-3-przepisy-na-wielkanocna-babe-baba-drozdzowa-baba-piaskowa-i-dwukolorowa-baba-z-orzechami-przepisy/ar/c6-14024973
https://www.sklep.savpol.pl/blog/mazurek-wielkanocny-historia-i-tradycja.html
https://www.pieceofcake.pl/Gazetka/O-mazurkach-slow-kilka
https://opoka.org.pl/biblioteka/V/trans/wielkanoc/reszta/przyslowia.html
http://artspaintinggallery.blogspot.com/2011/02/a-few-18th-century-american-women-with.html

Wielki Tydzień

Środa Żurowa

• odprawiano ciemną jutrznię, która tak się nazywała, ponieważ kapłani po każdym odśpiewanym psalmie gasili jedną świecę; księża uderzali psałterzami i brewiarzami o ławki na znak zamieszania, które nastąpiło przy męce Chrystusa
• dzień zakończenia przedświątecznych porządków

William Joseph Laquy - Młoda kobieta czyszcząca podłogę, 1778 r.

• pożegnanie się z głównymi potrawami Wielkiego Postu: żurem i śledziem

Pehr Hilleström - Kobieta czyszcząca rybę, 1775 r.

• palono wtedy słomę, szmaty i niepotrzebne rzeczy (symbolizowało to zniszczenie zła)

E. K. Lautter - Kuchenna martwa natura z garnkami i patelniami, XVIII w.

• wylewano żur i zakopywano śledzie
• podpalano szkrobaki (stare, zużyte miotły) i chodzono z nimi po polach i uderzano w ziemię, by zapewnić urodzaj (symbolizowało to szukanie Jezusa przez Żydów)
• wypędzanie Judasza: hałasowanie piszczałkami (symbolizującymi trzęsienie ziemi po śmierci Jezusa) i palenie kukły przed kościołem bądź na polu; popiół z kukły był rozsypywany na polach, aby były bardziej urodzajne.

Wielki Czwartek

• milkną kościelne dzwony, które według wierzeń ludowych odpędzały pioruny i demony
• zastępują je kołatki
• nie można było prząść, młócić, rąbać drewna i prać kijanką

Paul Gauguin - Praczki w Arles, 1888 r.

• biskupi obmywali nogi 12 starcom
• panny myły się w zimnej wodzie, co miało zapewnić piękny wygląd, potem szukały liści lubczyku

Nicolaes Verkolje  - Rybak i mleczarka odpoczywający przy brzegu rzeki, XVIII w.

• palono Judasza, czyli kukłę, którą przed wschodem słońca wieszano na drzewie, potem ścinano i noszono po wsi, podpalano i topiono
• urządzano postne biesiady, pochodzące od pogańskich uczt zaduszkowych, które zinterpretowano jako uczczenie Ostatniej Wieczerzy

Marcellus Laroon Młodszy - Przyjęcie obiadowe, XVIII w.

• na krańcach wsi palono ogniska; wierzono, że dusze przychodzą tam się ogrzać

James Walter Gozzard - Cyganie przy ognisku

• u Słowian był to dzień zaduszny; wierzono, że do domów przybywają ubożęta (opiekunowie chat i podwórek); zostawiano im na stołach okruchy chleba; uważano, że chowają się one w piecach, tak samo jak dusze przodków; nie można było zatem piec chleba w piecach; ubożątka przebywały również na rozdrożach, kapliczkach i krzyżach; tam rozpalano ogniska

Modlitwa pod kapliczką, 1850 5.

Wielki Piątek

• w tym dniu nie odprawia się mszy, ale obchodzi się Adorację Krzyża; przenosi się Najświętszy Sakrament z Ciemnicy do Grobu Pańskiego
• przy grobie czasem stawiano straż; zwyczaj robienia ozdobnego grobu i stawiania straży istniał w XVII w.
• zasłaniano lustra, zatrzymywano zegary i mówiono przyciszonym głosem
• panował też obyczaj wieszania śledzia i żuru
• wierzono, że jest to dzień niebezpieczny, żeby się uchronić przed złymi mocami, gospodarze trzy razy okrążali dom, czasem rysowano kredą trzy krzyże na drzwiach
• pokutnicy (zwani również biczownikami, kapnikami lub karnikami) chodzili na procesje, w kościele modlili się leżąc krzyżem, na znak przewodnika odsłaniali plecy i biczowali się do krwi; zwyczaj ten zaczął się w XIII w. we Włoszech, a zaniknął w XVIII w.

Pietro Antonio Rotari - Penitentka, 1750 r.

• dorośli nic nie jedli, a dzieci dostawały kromkę chleba
• odmowa jałmużny w ten dzień to grzech

Edward Penny - Markiz z Granby dający jałmużnę choremu żołnierzowi i jego rodzinie, XVIII w.

• gospodarze obwiązywali pnie drzew słomą, potrząsali je lub smagali zielonymi gałązkami, aby były obfite plony
• kończono przygotowania do świąt i malowanie pisanek.

Wielka Sobota

• w kościele święci się ogień, paschał i wodę
• odzywają się organy i dzwony
• dawniej pokarmy święcono w domu; rozkładano wszystko na stole i czekano księdza

Michał Elwiro Andriolli - Święcone, 1893 r.

• potem święcono pokarmy na dworze, w XVIII w. zaczynano święcić je w kościele
• z koszykiem ze święconką trzy razy obchodzono dom, żeby zapewnić mieszkańcom dobrobyt

Świecenie pokarmów, XIX w.

• tradycja święcenia pokarmów pochodzi z VIII w.; do Polski dotarła w XIV w.

Miniatura w Pontyfikale Erazma Ciołka - Święcenie pokarmów, XVI w.

• święcono baranka, jajka, sól, pieprz, chleb, wędliny, babkę, miód i chrzan.

Przypisy:

https://deon.pl/kosciol/wielka-sroda-czyli-zurowa-sroda-na-slasku,179814

http://kulturaludowa.pl/artykuly/wielki-tydzien-i-wielkanoc-w-tradycji-ludowej/

http://www.gogolin.pl/7998/o-prawdziwej-symbolice-srody-zurowej.html

https://liturgia.wiara.pl/doc/418574.Wielki-Czwartek-Ginace-tradycje

http://brenk.pl/fakultety/alkohol/Jedrzej_Kitowicz_Opis_obyczajow.pdf

http://www.swieta.biz.pl/wielki-piatek/

https://polki.pl/wielkanoc,wielki-czwartek-zwyczaje-tradycja-religia,10422796,artykul.html

http://kulturaludowa.pl/artykuly/wielki-tydzien-i-wielkanoc-w-tradycji-ludowej/

https://expressilustrowany.pl/do-ktorej-ze-swieconka-godziny-swiecenia-pokarmow-w-kosciele-do-ktorej-swiecenie-jajek-w-wielka-sobote-200419/ar/c1-9792683
https://kobietamag.pl/wielkanocne-wrozby-przesady-i-zwyczaje/

Niedziela Palmowa

Historia:

Pietro Lorenzetti - Wjazd do Jerozolimy, 1320 r.

• palmy święcono od VII w.; zwyczaj rozpoczął się na terenach dzisiejszej Francji
• od IV w. odbywały się procesje z Betanii do Jerozolimy; patriarcha wjeżdżał do miasta na osiołku, a lud rzucał na ziemię płaszcze i palmy
• w Rzymie obchodzono wyłącznie Niedzielę Męki Pańskiej
• w IX w. włączono procesję do liturgii rzymskiej
• z czasem te dwa obyczaje się połączyły i zaczęto obchodzić zarówno procesję, jak i pasję.

Obyczaje:

Vyacheslav Schwarz - Niedziela Palmowa w Moskwie pod rządami cara Aleksieja Michajłowicza. Procesja patriarchy na źrebaku, 1865 r.

Palmy:

Otto Pilz - Niedziela Palmowa

• Niedzielę Palmową nazywano również kwietną lub wierzbną
• kapłan na czele procesji trzykrotnie pukał do drzwi kościoła, dopiero wtedy je otwierano
• palmy wykonywano z gałązek wierzby, symbolizującej zmartwychwstanie i nieśmiertelność; ścinano je w Środę Popielcową; ozdabiano je bukszpanem i cisem
• połykano bazie, aby uchronić się przed bólem gardła i głowy
• wetknięte w ziemię krzyżyki z palm chronią pola przed burzami i gradobiciem
• bazie zmieszane z ziarnami zapewniają urodzaj
• palmy wystawione w oknie chronią dom przed burzami
• uderzano palmami krowy, żeby były tłuste i okrągłe jak bazie
• palmy palono i wykorzystywano popiół podczas Środy Popielcowej
• w domach uderzano się palmami i mówiono: "Palma bije nie zabije - wielki dzień za tydzień, malowane jajko zjem, za sześć noc - Wielkanoc"

Jezusek Palmowy (Dębny, Lipowy)

Rzeźba z Jezuskiem Palmowym z XVII w. w Museum Hofmühle w Immenstadt

• zwyczaj rozpoczął się w X w. 
• odbywały się procesje z Jezuskiem Palmowym (drewnianą rzeźbą), którego wożono z jednego kościoła do drugiego albo wokół jednego kościoła 
• tłumy rzucały palmy, wołając: „Hosanna na wysokościach czy Hosanna synowi Dawidowemu” 
• Mikołaj Rej napisał o tym: „W kwietną Niedzielę kto bagniątka nie połknął, a dębowego Chrystusa do miasta nie doprowadził, to już dusznego zbawienia nie otrzymał” 
• z czasem uroczystość straciła religijny wymiar i śpiewano: "Jedzie Jezus jedzie, weźmie żur i śledzie, kiełbasy zostawi i pobłogosławi"
• doprowadziło do do nakazu władz kościelnych do zaprzestania obyczaju w 1780 r.

Thomas Onwyn - Kwietna Niedziela, 1853 r.

W Walii czyszczono groby i ozdabiano je kwiatami przed Wielkanocą;
najstarsza wzmianka tej tradycji pochodzi z 1786 r.

Przypisy:

https://www.niedziela.pl/artykul/39417/nd/Niedziela-Palmowa-w-tradycji-Kosciola

https://www.muzeum-radom.pl/gazeta-kufer/jezusek-palmowy/700

http://muzeumetnograficzne.rzeszow.pl/stara/node/566

Dzień świętego Patryka (17 marca)

Messingham’s Florilegium - Święty Patryk, 1620 r.

Święty Patryk urodził się w 385 lub 389 r.; był Brytem. W wieku 16 lat został porwany i sprzedany do niewoli w Irlandii. Przez 6 lat pracował jako pasterz, potem uciekł na statku do Galii, gdzie przyjął święcenia kapłańskie. Uczył go św. German z Auxerre; był również pod wpływem swojego krewnego, św. Marcina z Tours. We śnie miał widzenie, by głosił chrześcijaństwo w Irlandii. W 432 r. został biskupem i rozpoczął działalność misyjną w Irlandii. Udało mu się nawrócić wielu Irlandczyków i pod koniec życia dokonał chrztu kraju.
Od VII w. jest czczony jako święty Irlandii.

William Staunton - Święty Patryk w czyśćcu, 1450 r.

Według legendy mówił o Trójcy Świętej porównując ją do koniczyny. Legenda została po raz pierwszy zapisana w 1726 r. Podobno św. Patryk wygnał wszystkie węże z Irlandii, po tym jak atakowały go w czasie 40 dniowego postu na szczycie wzgórza. To ma wyjaśniać brak wężów w Irlandii.
Nosił ze sobą laskę z jesionu, którą wbił w ziemię w miejscu, gdzie ewangelizował. Tak długo zajęła ewangelizacja ludzi, że laska zapuściła korzenie. Miejsce to nazwano Aspatria (Ash of Patrick, Jesion Patryka).
Patryk ponoć rozmawiał z przodkami irlandzkimi, którzy bronili swojej pogańskiej przeszłości.

G. B. Tiepolo - Cud św. Patryka, 1746 r.

Adriaen Collaert - Sceny z życia św. Patryka, 1603 r.

Najstarsza parada z okazji św. Patryka odbyła się w Bostonie w 1737 r. zorganizowana przez Irlandzkich imigrantów. Noszono wtedy zielone stroje i koniczynę. W Irlandii w ten dzień jest dyspensa i jest dozwolone picie alkoholu. Jedzono wołowinę i sałatę, tańczono irlandzkie tańce, uczęszczano na msze. Do ostatniego kieliszka z alkoholem w dzień św. Patryka dodawano koniczynę.

Dawniej w pogańskiej Irlandii czczono boginię Sheelah 18 marca. Uroczystości trwały 3 dni: 16 marca (zebranie), 17 marca (uczta) i 18 marca (rozejście).

Erskine Nicol -  16,17 i 18 marca, dzień św. Patryka, 1856 r.

Rycina z XVIII w.

Przypisy:
https://www.confessio.ie/more/article_moss/image18#
https://www.britannica.com/topic/Saint-Patricks-Day
https://en.wikipedia.org/wiki/Saint_Patrick
https://www.countryliving.com/life/g30796247/st-patricks-day-traditions/
https://www.irishtimes.com/culture/heritage/sheelah-take-a-bow-this-irish-icon-was-far-more-than-just-st-patrick-s-wife-1.3825942

Wielki Post

Pieter Bruegel Starszy - Wojna karnawału z postem, 1559 r.

Historia postu przed Wielkanocą

• na początku post trwał przez 40 godzin - Wielki Piątek i Sobotę przed Wielkanocą, nazywany był postem paschalnym
• w III w. post paschalny wydłużył się do tygodnia przed Wielkanocą
• w 325 r. sobór nicejski wyznaczył 40 dni jako czas postny; ustalono, że Wielkanoc ma przypadać po pierwszej wiosennej pełni księżyca
• dni odliczano od Wielkiego Czwartku wstecz; niedziele są wolne od postu, więc oznaczało to 36 dni poszczenia
• na przełomie VI i VII w. dodano brakujące 4 dni, więc początek Wielkiego Postu przypadł na środę zamiast niedzieli
• w Wielki Post katechumeni przygotowywali się do przyjęcia chrztu w Wigilię Paschalną.

Post w średniowieczu

Pietro Laurati - Święta pokora, 1341 r.

• jeden posiłek w ciągu dnia
• nie mógł zawierać mięsa, produktów mlecznych i jajek
• ograniczone spożycie alkoholu
• zakazane było świętowanie uroczystości, np. ślubów
• nie wolno było tańczyć
• można było jeść produkty roślinne, wypieki z mąki, suszone owoce
• zakazane było spożywanie zwierząt ciepłokrwistych, można było jeść ryby, drób, ślimaki.

Ilustracja do "Dekameronu", 1432 r.

Listy maślane z Norymbergi

Michel Wolgemut i Wilhelm Pleydenwurff - Norymberga, 1493 r.

• papież mógł udzielać dyspensy od surowych reguł postu, np. dla chorych
• w XV w. pisano coraz więcej listów do papieża z prośbą o dyspensę
• mieszkańcy Norymbergi pisali, że nie mają wystarczającej ilości oleju 
• w 1437 r. papież zezwolił wszystkim biednym mieszkańcom na spożywanie produktów mlecznych
• mieszczanie z Norymbergi nadal prosili papieża o dyspensę
• papież Eugeniusz IV w 1445 r. zezwolił na jedzenie produktów mlecznych przez wszystkich mieszkańców Norymbergi, ponieważ miasto jest położone daleko od morza (8 dni podróżnych) i nie jest w stanie samodzielnie wytwarzać oleju
• wciąż wysyłano listy maślane z innych miejsc
• w zamian za otrzymanie dyspensy trzeba było więcej się modlić i składać darowizny, np. na budowę nowych kościołów
• w 1491 r. papież zezwolił na spożywanie mleka, produktów mlecznych i jajek dla całego Kościoła

Annibale Carracci - Jedzący fasolę, 1585 r.

Środa Popielcowa

Julian Fałat - Popielec, 1881 r.

• po staropolsku nazywano ten dzień Środą Wstępną, gdyż rozpoczyna Wielki Post
• tradycja posypania popiołem pochodzi z VIII w.
• od XI w. jest obowiązkowym elementem liturgii
• myto popiołem garnki, żeby nie został na nich ślad tłuszczu, potem wywieszano je przed domem
• w karczmach wysypywano popiół lub wnoszono śledzia
• w kościele wykorzystywano popiół ze spalonych palm wielkanocnych; ludzie wierzyli, że jest to popiół z kości zmarłych
• do kapłana podchodził tylko senior rodziny, któremu posypywano głowę i wsypywano popiół do książeczki, żeby w domu dawał popielec reszcie domowników
• po wsi obnoszono garnek z żurem (tradycyjną potrawą wielkopostną)
• żur i śledź były symbolami postu
• w domach i karczmach wieszano śledzia lub jego szkielet.

Carl Spitzweg - Środa Popielcowa, 1860 r.

Droga Krzyżowa

Pieter Bruegel Starszy - Procesja do Kalwarii, 1564 r.

• w XIV w. franciszkanie przejęli opiekę nad sanktuariami jerozolimskimi, gdzie rozwinął się kult "dróg", które polegały na przejściu z pretorium Piłata (miejsca, gdzie zapadł wyrok na Chrystusa) do Golgoty (miejsca, gdzie wyrok był wykonany)
• w 1458 r. wprowadzono nazwę "droga krzyżowa"
• od XV w. w Europie zaczęto budować budowle przypominające jerozolimskie, nazwano je kalwariami
• najstarsza kalwaria powstała w I poł. XIV w. w Hiszpanii, założył ją dominikanin bł. Alvaro z Kordowy
• liczba stacji początkowo nie była ustalona
• obecna postać drogi krzyżowej ukształtowała się w XVIII w.
• w XVI w. nabożeństwo rozpowszechniło się w Polsce
• najstarszy zachowany polski tekst z drogą krzyżową pochodzi z 1731 r. z Wrocławia "Sposób nabożeństwa droga krzyżowa nazywanego"
• najstarsza polska kalwaria została założona w XVII w. przez Mikołaja Zebrzydowskiego 

Portret Mikołaja Zebrzydowskiego, 1602 r.

Gorzkie Żale

Bernardo Bellotto - Kościół Świętego Krzyża w Warszawie, 1778 r.

• pod koniec XVII w. grupy modlitewne (bractwa nabożne), np. Bractwo św. Rocha organizowali nabożeństwa z działalnością charytatywną przy kościele Księży Misjonarzy Świętego Krzyża w Warszawie
• doszło między nimi do sporu o pierwszeństwo prowadzenia procesji pasyjnych
• przełożony Księży Misjonarzy – ks. Michał Tarło zakazał Bractwu św. Rocha brania udziału w procesjach pasyjnych
• ks. Wawrzyniec Stanisław Bennik ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy świętego Wincentego a’ Paulo i Bractwo św. Rocha napisali tekst nabożeństwa opublikowany w lutym 1707 r. pt. „Snopek Myrry z Ogroda Gethsemańskiego albo żałosne Gorzkie Męki Syna Bożego (…) rozpamiętywanie”
• pierwsze nabożeństwo odprawiono 13 marca 1707 w kościele Krzyża Św. w Warszawie (w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu)
• to nabożeństwo rozpowszechniło się w Polsce i otrzymało akceptację Stolicy Apostolskiej.

Śródpoście

Cornelius Krieghoff - Złamanie postu, XIX w.

• 4 niedziela Wielkiego Postu, nazywana Medianą (łac. połowa) lub Laetare (raduj się)
• lud nazywał ten dzień Białą Niedzielą, Czarną Niedzielą lub Śmiertelną Niedzielą
• od X w. podczas mszy nosi się różowe szaty liturgiczne; wywodzi się to od poświęcania w ten dzień róży, która symbolizowała zwycięstwo wiosny nad zimą

Henri Fantin-Latour - Róże, 1894 r.

• zwane również Półpoście - obchodzono je w połowie Wielkiego Postu
• w ten dzień zawieszano surowe reguły Wielkiego Postu, wtedy "ważył się post"
• chłopcy chodzili z terkotkami i kołatkami, wołając „półpoście Mości Panie/Mości Pani”
• Jędrzej Kitowicz napisał w XVIII w.

"Młokos przed niewiastą przechodzącą, dziewka przed mężczyzną rzucała o ziemię garnek popiołem suchym napełniony, trafiając tak blisko, żeby popiół z garnka obsypał i okurzył idącą osobę. Zawołał wówczas swawolnik: „Półpoście, mości panie! lub mościa panno!” i uciekł. Wszakże sądy marszałkowskie, karząc za to na worku lub skórze, i to powściągnęły. Po wsiach uderzano garnkiem podobnym o drzwi, okiennicę lub ścianę, budząc śpiących odgłosem tym i krzykiem: „Półpoście!”

• wybijanie półpościa - rozbijano garnki z popiołem o drzwi domostw (dlatego nazywa się ten dzień Dniem Garkotłuka)

Peter Bruegel Młodszy - Weseli wieśniacy, XVI w.

• w ten dzień topiono Marzannę
• w 1420 r. na synodzie poznańskim napisano: 

„Nie dozwalajcie, aby w niedzielę, którą zwie się Laetare albo Biała Niedziela odbywał się zabobonny zwyczaj wynoszenia jakowejś postaci, którą śmiercią nazywają i w kałuży topią"

• Joachim Bielski napisał w XVI w.:

 „Za mojej jeszcze pamięci był on obyczaju nas po wsiach, że na Białą Niedzielę w poście topili bałwana, jeden ubrawszy snop konopi albo słomy w odzienie człowiecze, który wszystką wieś prowadził gdzie najbliżej było jakieś jeziorko albo kałuża, tamże zebrawszy z niego odzienie, wrzucali do wody, śpiewając żartobliwie: ‘Śmierć się wije u płotu, szukający kłopotu’, potem co prędzej do domu od miejsca tego biegali; który albo która się wówczas powaliła albo powalił, wróżbę tę mieli, iż tego roku umrze; zwali tego bałwana ‘Marzana’"

•  świerk strojono bibułą lub pisankami; obnoszono drzewko po wsi i śpiewano:

„Wynieśliśmy już z wioski śmierć, niesiemy nowe lato.

Kłaniamy się majowym dniom i kolorowym kwiatom”.

Jan Miense Molenaer - Przyjęcie muzyczne, XVII w.

• czasem robiono kukłę, którą nazywano Dziewanną (słowiańska bogini wiosny) i urządzano walki z Marzanną, które Dziewanna zawsze wygrywała 
• pieczono obwarzanki i zawieszano je na drzewach w sadzie; przysłowie:

 „Gdy dobiega ważenie postu, czyli jego połowa, aniołki zsyłają na ziemię obwarzanki. To znak, że już coraz bliżej do świąt”

• następnego dnia powracał post i nastrój powagi.

Jan Steen - Modlitwa przed posiłkiem, 1660 r.

Przypisy:

https://www.niedziela.pl/artykul/76065/nd/Historia-Wielkiego-Postu

http://www.wilnoteka.lt/artykul/sroda-popielcowa-dawniej-i-dzis-w-domu-i-za-granica

http://www.ryszardkoper.pl/index.php/zakup/35-ludowe-tradycje/1536-rodpocie

http://potrawyregionalne.pl/243,946,POLPOSCIE_SRODPOSCIE_.htm

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Fight_Between_Carnival_and_Lent

http://www.arkanastudio.pl/films/mlyn-i-krzyz-bruegel/index.php?sec=9&lang=en

https://www.theguardian.com/culture/gallery/2012/apr/08/the-10-best-flower-paintings

http://polskamisjakatolicka.dk/wp-content/uploads/2019/03/3-WP.pdf

https://curiositas-mittelalter.blogspot.com/2017/03/fastenzeit-essen-trinken.html