Wielki Post

Pieter Bruegel Starszy - Wojna karnawału z postem, 1559 r.

Historia postu przed Wielkanocą

• na początku post trwał przez 40 godzin - Wielki Piątek i Sobotę przed Wielkanocą, nazywany był postem paschalnym
• w III w. post paschalny wydłużył się do tygodnia przed Wielkanocą
• w 325 r. sobór nicejski wyznaczył 40 dni jako czas postny; ustalono, że Wielkanoc ma przypadać po pierwszej wiosennej pełni księżyca
• dni odliczano od Wielkiego Czwartku wstecz; niedziele są wolne od postu, więc oznaczało to 36 dni poszczenia
• na przełomie VI i VII w. dodano brakujące 4 dni, więc początek Wielkiego Postu przypadł na środę zamiast niedzieli
• w Wielki Post katechumeni przygotowywali się do przyjęcia chrztu w Wigilię Paschalną.

Post w średniowieczu

Pietro Laurati - Święta pokora, 1341 r.

• jeden posiłek w ciągu dnia
• nie mógł zawierać mięsa, produktów mlecznych i jajek
• ograniczone spożycie alkoholu
• zakazane było świętowanie uroczystości, np. ślubów
• nie wolno było tańczyć
• można było jeść produkty roślinne, wypieki z mąki, suszone owoce
• zakazane było spożywanie zwierząt ciepłokrwistych, można było jeść ryby, drób, ślimaki.

Ilustracja do "Dekameronu", 1432 r.

Listy maślane z Norymbergi

Michel Wolgemut i Wilhelm Pleydenwurff - Norymberga, 1493 r.

• papież mógł udzielać dyspensy od surowych reguł postu, np. dla chorych
• w XV w. pisano coraz więcej listów do papieża z prośbą o dyspensę
• mieszkańcy Norymbergi pisali, że nie mają wystarczającej ilości oleju 
• w 1437 r. papież zezwolił wszystkim biednym mieszkańcom na spożywanie produktów mlecznych
• mieszczanie z Norymbergi nadal prosili papieża o dyspensę
• papież Eugeniusz IV w 1445 r. zezwolił na jedzenie produktów mlecznych przez wszystkich mieszkańców Norymbergi, ponieważ miasto jest położone daleko od morza (8 dni podróżnych) i nie jest w stanie samodzielnie wytwarzać oleju
• wciąż wysyłano listy maślane z innych miejsc
• w zamian za otrzymanie dyspensy trzeba było więcej się modlić i składać darowizny, np. na budowę nowych kościołów
• w 1491 r. papież zezwolił na spożywanie mleka, produktów mlecznych i jajek dla całego Kościoła

Annibale Carracci - Jedzący fasolę, 1585 r.

Środa Popielcowa

Julian Fałat - Popielec, 1881 r.

• po staropolsku nazywano ten dzień Środą Wstępną, gdyż rozpoczyna Wielki Post
• tradycja posypania popiołem pochodzi z VIII w.
• od XI w. jest obowiązkowym elementem liturgii
• myto popiołem garnki, żeby nie został na nich ślad tłuszczu, potem wywieszano je przed domem
• w karczmach wysypywano popiół lub wnoszono śledzia
• w kościele wykorzystywano popiół ze spalonych palm wielkanocnych; ludzie wierzyli, że jest to popiół z kości zmarłych
• do kapłana podchodził tylko senior rodziny, któremu posypywano głowę i wsypywano popiół do książeczki, żeby w domu dawał popielec reszcie domowników
• po wsi obnoszono garnek z żurem (tradycyjną potrawą wielkopostną)
• żur i śledź były symbolami postu
• w domach i karczmach wieszano śledzia lub jego szkielet.

Carl Spitzweg - Środa Popielcowa, 1860 r.

Droga Krzyżowa

Pieter Bruegel Starszy - Procesja do Kalwarii, 1564 r.

• w XIV w. franciszkanie przejęli opiekę nad sanktuariami jerozolimskimi, gdzie rozwinął się kult "dróg", które polegały na przejściu z pretorium Piłata (miejsca, gdzie zapadł wyrok na Chrystusa) do Golgoty (miejsca, gdzie wyrok był wykonany)
• w 1458 r. wprowadzono nazwę "droga krzyżowa"
• od XV w. w Europie zaczęto budować budowle przypominające jerozolimskie, nazwano je kalwariami
• najstarsza kalwaria powstała w I poł. XIV w. w Hiszpanii, założył ją dominikanin bł. Alvaro z Kordowy
• liczba stacji początkowo nie była ustalona
• obecna postać drogi krzyżowej ukształtowała się w XVIII w.
• w XVI w. nabożeństwo rozpowszechniło się w Polsce
• najstarszy zachowany polski tekst z drogą krzyżową pochodzi z 1731 r. z Wrocławia "Sposób nabożeństwa droga krzyżowa nazywanego"
• najstarsza polska kalwaria została założona w XVII w. przez Mikołaja Zebrzydowskiego 

Portret Mikołaja Zebrzydowskiego, 1602 r.

Gorzkie Żale

Bernardo Bellotto - Kościół Świętego Krzyża w Warszawie, 1778 r.

• pod koniec XVII w. grupy modlitewne (bractwa nabożne), np. Bractwo św. Rocha organizowali nabożeństwa z działalnością charytatywną przy kościele Księży Misjonarzy Świętego Krzyża w Warszawie
• doszło między nimi do sporu o pierwszeństwo prowadzenia procesji pasyjnych
• przełożony Księży Misjonarzy – ks. Michał Tarło zakazał Bractwu św. Rocha brania udziału w procesjach pasyjnych
• ks. Wawrzyniec Stanisław Bennik ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy świętego Wincentego a’ Paulo i Bractwo św. Rocha napisali tekst nabożeństwa opublikowany w lutym 1707 r. pt. „Snopek Myrry z Ogroda Gethsemańskiego albo żałosne Gorzkie Męki Syna Bożego (…) rozpamiętywanie”
• pierwsze nabożeństwo odprawiono 13 marca 1707 w kościele Krzyża Św. w Warszawie (w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu)
• to nabożeństwo rozpowszechniło się w Polsce i otrzymało akceptację Stolicy Apostolskiej.

Śródpoście

Cornelius Krieghoff - Złamanie postu, XIX w.

• 4 niedziela Wielkiego Postu, nazywana Medianą (łac. połowa) lub Laetare (raduj się)
• lud nazywał ten dzień Białą Niedzielą, Czarną Niedzielą lub Śmiertelną Niedzielą
• od X w. podczas mszy nosi się różowe szaty liturgiczne; wywodzi się to od poświęcania w ten dzień róży, która symbolizowała zwycięstwo wiosny nad zimą

Henri Fantin-Latour - Róże, 1894 r.

• zwane również Półpoście - obchodzono je w połowie Wielkiego Postu
• w ten dzień zawieszano surowe reguły Wielkiego Postu, wtedy "ważył się post"
• chłopcy chodzili z terkotkami i kołatkami, wołając „półpoście Mości Panie/Mości Pani”
• Jędrzej Kitowicz napisał w XVIII w.

"Młokos przed niewiastą przechodzącą, dziewka przed mężczyzną rzucała o ziemię garnek popiołem suchym napełniony, trafiając tak blisko, żeby popiół z garnka obsypał i okurzył idącą osobę. Zawołał wówczas swawolnik: „Półpoście, mości panie! lub mościa panno!” i uciekł. Wszakże sądy marszałkowskie, karząc za to na worku lub skórze, i to powściągnęły. Po wsiach uderzano garnkiem podobnym o drzwi, okiennicę lub ścianę, budząc śpiących odgłosem tym i krzykiem: „Półpoście!”

• wybijanie półpościa - rozbijano garnki z popiołem o drzwi domostw (dlatego nazywa się ten dzień Dniem Garkotłuka)

Peter Bruegel Młodszy - Weseli wieśniacy, XVI w.

• w ten dzień topiono Marzannę
• w 1420 r. na synodzie poznańskim napisano: 

„Nie dozwalajcie, aby w niedzielę, którą zwie się Laetare albo Biała Niedziela odbywał się zabobonny zwyczaj wynoszenia jakowejś postaci, którą śmiercią nazywają i w kałuży topią"

• Joachim Bielski napisał w XVI w.:

 „Za mojej jeszcze pamięci był on obyczaju nas po wsiach, że na Białą Niedzielę w poście topili bałwana, jeden ubrawszy snop konopi albo słomy w odzienie człowiecze, który wszystką wieś prowadził gdzie najbliżej było jakieś jeziorko albo kałuża, tamże zebrawszy z niego odzienie, wrzucali do wody, śpiewając żartobliwie: ‘Śmierć się wije u płotu, szukający kłopotu’, potem co prędzej do domu od miejsca tego biegali; który albo która się wówczas powaliła albo powalił, wróżbę tę mieli, iż tego roku umrze; zwali tego bałwana ‘Marzana’"

•  świerk strojono bibułą lub pisankami; obnoszono drzewko po wsi i śpiewano:

„Wynieśliśmy już z wioski śmierć, niesiemy nowe lato.

Kłaniamy się majowym dniom i kolorowym kwiatom”.

Jan Miense Molenaer - Przyjęcie muzyczne, XVII w.

• czasem robiono kukłę, którą nazywano Dziewanną (słowiańska bogini wiosny) i urządzano walki z Marzanną, które Dziewanna zawsze wygrywała 
• pieczono obwarzanki i zawieszano je na drzewach w sadzie; przysłowie:

 „Gdy dobiega ważenie postu, czyli jego połowa, aniołki zsyłają na ziemię obwarzanki. To znak, że już coraz bliżej do świąt”

• następnego dnia powracał post i nastrój powagi.

Jan Steen - Modlitwa przed posiłkiem, 1660 r.

Przypisy:

https://www.niedziela.pl/artykul/76065/nd/Historia-Wielkiego-Postu

http://www.wilnoteka.lt/artykul/sroda-popielcowa-dawniej-i-dzis-w-domu-i-za-granica

http://www.ryszardkoper.pl/index.php/zakup/35-ludowe-tradycje/1536-rodpocie

http://potrawyregionalne.pl/243,946,POLPOSCIE_SRODPOSCIE_.htm

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Fight_Between_Carnival_and_Lent

http://www.arkanastudio.pl/films/mlyn-i-krzyz-bruegel/index.php?sec=9&lang=en

https://www.theguardian.com/culture/gallery/2012/apr/08/the-10-best-flower-paintings

http://polskamisjakatolicka.dk/wp-content/uploads/2019/03/3-WP.pdf

https://curiositas-mittelalter.blogspot.com/2017/03/fastenzeit-essen-trinken.html

Suknia osiemnastowieczna - sesja zdjęciowa

Wzorem była ta suknia:

Pączki delikatne według przepisu z XVIII w.

Składniki do ciasta

• 2 łyżki mąki
• 4 jajka
• trochę soli
• 2 uncje cukru (3 łyżki)
• utarta zielona cytryna
• pół łyżki wody kwiatu pomarańczy (albo pół łyżki soku z pomarańczy)
• półkwaterek mleka (125 ml)
• półkwaterek śmietany (125 ml)
• mąka do posypania
• cukier do posypania

Składniki do panierki 

• 2 łyżki mąki
• 2 łyżki wódki
• trochę soli
• 2 jajka

Przygotowanie ciasta

1. W rondlu zmieszać 2 łyżki mąki z 4 jajkami

1.  Dodać sól, cukier, sok z pomarańczy, cytrynę, mleko i śmietanę
2. Ugotować na małym ogniu

1. Mieszać aż zgęstnieje (około 45 min)

1. Na deskę posypać mąkę, wlać ciasto i z góry również posypać mąką

1. Zostawić do wystudzenia
2. Podzielić na okrągłe części 

Przygotowywanie panierki

1. Mąkę, wódkę, jajka i sól wymieszać
2. Surowe pączki włożyć do tej masy
3. Usmażyć w tłustości (na oleju)
4. Posypać cukrem

Tłusty czwartek i zapusty

Tłusty czwartek:

• w starożytności koniec zimy i początek wiosny świętowano jedzeniem tłustych potraw
• w Polsce zwyczaj jedzenia pączków rozpowszechnił się w XVII w. w miastach i na dworach
• pączki były zwane pampuchami, które robiono z mąki pszennej i skwarków; pieczono je na blasze albo smażono na smalcu, aby były tłuste
• stały się słodkie w XVI w., a okrągły kształt przybrały na przełomie XVII i XVIII w.
• na Śląsku nazywano je kreplami (niem. Krapfen - ciasto smażone na tłuszczu)
• kreple wspomniane są w Biblii Gdańskiej z 1632 r., Biblii Leopolity z XVI w.; Mikołaj Rej napisał:

"Mnieysi stanowie pieką kreple, więtsi torty”

Mikołaj Rej, 1568 r.

• Jędrzej Kitowicz napisał w XVIII w. o pączkach przygotowywanych na dworze Augusta III:

"Ciasta także francuskie, torty, pasztety, biszkopty i inne, pączki nawet — wydoskonaliło się to do stopnia jak najwyższego. Staroświeckim pączkiem trafiwszy w oko mógłby go podsinić, dziś pączek jest tak pulchny, tak lekki, że ścisnąwszy go w ręku znowu się rozciąga i pęcznieje do swojej objętości, a wiatr zdmuchnąłby go z półmiska.”

Portret Jerzego Kitowicza, 1804 r.

• jeden z pączków nadziewano orzechem, kto natrafi na ten pączek, będzie miał szczęście w przyszłym roku
• przygotowywano również faworki (fr. faveur - wąska wsążeczka) 
• kto nie zje pączka w tłusty czwartek nie będzie szczęśliwy w dalszym życiu
• w Małopolsce i na Śląsku tłusty czwartek zwano combrowym czwartkiem:

^ zwyczaj pochodzi ze średniowiecza, kiedy przekupki na rynku krakowskim urządzały zabawę

Jean-marc Nattier - Madame Joseph Nicolas Pancrace Royer, XVIII w.

^  słowo comber pochodzi z niemieckiego Schemper (maska) lub zampern (biegać w maskach)

Jean Marc Nattier - Kobieta trzymająca maskę, XVIII w.

^  najstarszy opis tego obyczaju pochodzi z 1600 r.: przekupki krakowskie wybierały sobie marszałkinię (najczęściej najgłośniejsza mężatka), w przebraniach rano wchodziły do miasta, niosąc słomianą kukłę, symbolizującą mężczyznę i zwaną combrem, potem rozszarpywały ją (wyciągnięcie najdłuższej słomki wróżyło szczęście), na rynku rozbiegały się i ścigały mężczyzn, będący w powozach musieli wykupić się datkiem, zabierały im też rzeczy, np, czapki, które musieli wykupić, biedniejszych kobiety wiązały i czochrały włosy wołając: "Comber! Comber!"; potem rozpoczynały się tańce i pijatyki trwające do środy popielcowej

Giovanni Domenico Tiepolo - Minuet, XVIII w.

^ Jędrzej Kitowicz o combrze:

"przekupki sprawiały sobie ochotę, najęły muzykantów, naznosiły rozmaitego jadła i trunków i w środku rynku, na ulicy, choćby po największym błocie tańcowały; kogo tylko z mężczyzn mogły złapać, ciągnęły do tańca"

Piękna zdemaskowana, 1770 r.

^ Konstanty Majeranowski w 1820 r. przytoczył krakowską legendę: Comber to było nazwisko burmistrza Krakowa, który dręczył przekupki, ciągnął je za włosy i przeklinał, karał grzywnami i więził. Umarł w czwartek przed środą popielcową. W mieście zapanowała radość. Mówiono: "Zdechł Comber!". Urządzono zabawę, którą zaczęto powtarzać co roku. Krakowianie zamiast targać głowę mówią "combrzyć za głowę".

Peter Snijes - Przekupka, XVIII w.

Przysłowia:

• Powiedział Bartek, że dziś tłusty czwartek, a Bartkowa uwierzyła, dobrych pączków nasmażyła
• Gdy w tłusty czwartek człek w jedzeniu pofolguje, łaskawy Pan Bóg grzech obżarstwa daruje
• Tłusty czwartek pączkami fetuje, a od Popielca ścisły post szykuje
• Od tłustego czwartku do Zmartwychwstania – ścisły post się kłania
• Kto w tłusty czwartek nie zje pączków kopy, temu myszy zjedzą pole i będzie miał pustki w stodole

Pietro Falca - Ridotto, 1740 r.

Zapusty:

• tłusty czwartek inicjował zapusty
• trwały one aż do środy popielcowej
• był to czas tańców i obfitego pożywienia

John S.C. Schaak - Gospoda, XVIII w.

• obfite pożywienie miało zapewnić dobrobyt na cały rok
• przed zapustami bito świnię i jedzono ją do końca
• w XVII w. śpiewano:  "nie chcą państwo kapusty; wolą sarny, jelenie i żubrowe pieczenie"
• urządzano kuligi z pochodniami

Alfred von Wierusz-Kowalski, XIX w.

• tańczono mazur, polonez, młynek, hajduk, taniec świeczkowy, niemiecki cenar i francuski galard
• urządzano korowody przebierańców
• ostatnie dni karnawału miały swoje nazwy: mięsopustny (tłusty) czwartek, smalcowa (zapustna) niedziela, ostatkowy (błękitny) poniedziałek i ostatni (zapustny) wtorek

Antoine Pesne - Bal maskaradowy, XVIII w.

Przypisy:

https://www.focus.pl/artykul/tlusty-czwartek-historia-pysznej-tradycji

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:J%C4%99drzej_Kitowicz.gif

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Miko%C5%82aj_Rej.PNG

https://historiamniejznanaizapomniana.wordpress.com/2016/02/04/historia-tlustego-czwartku/

https://www.kopalnia.pl/kopalnia-wiedzy/staropolska-zabawa-czyli-comber-babski-w-gorniczym-wydaniu-huc6

https://pl.pinterest.com/pin/179581103875505589/?lp=true

https://pl.pinterest.com/pin/468022586254230424/

https://i.pinimg.com/564x/80/7d/8f/807d8f500d0aec6d01633d281d24eb9c.jpg

https://pl.pinterest.com/pin/131941464059505288/

https://ar.pinterest.com/pin/321374123389553746/?lp=true

https://ar.pinterest.com/pin/491736853058237159/

https://sadeczanin.info/wiadomosci/powiedzial-bartek-ze-dzis-tlusty-czwartek-znasz-najlepsze-przyslowia-o-tlustym-czwartku

https://ar.pinterest.com/pin/379217231118113058/