Wielki Post

Pieter Bruegel Starszy - Wojna karnawału z postem, 1559 r.

Historia postu przed Wielkanocą

• na początku post trwał przez 40 godzin - Wielki Piątek i Sobotę przed Wielkanocą, nazywany był postem paschalnym
• w III w. post paschalny wydłużył się do tygodnia przed Wielkanocą
• w 325 r. sobór nicejski wyznaczył 40 dni jako czas postny; ustalono, że Wielkanoc ma przypadać po pierwszej wiosennej pełni księżyca
• dni odliczano od Wielkiego Czwartku wstecz; niedziele są wolne od postu, więc oznaczało to 36 dni poszczenia
• na przełomie VI i VII w. dodano brakujące 4 dni, więc początek Wielkiego Postu przypadł na środę zamiast niedzieli
• w Wielki Post katechumeni przygotowywali się do przyjęcia chrztu w Wigilię Paschalną.

Post w średniowieczu

Pietro Laurati - Święta pokora, 1341 r.

• jeden posiłek w ciągu dnia
• nie mógł zawierać mięsa, produktów mlecznych i jajek
• ograniczone spożycie alkoholu
• zakazane było świętowanie uroczystości, np. ślubów
• nie wolno było tańczyć
• można było jeść produkty roślinne, wypieki z mąki, suszone owoce
• zakazane było spożywanie zwierząt ciepłokrwistych, można było jeść ryby, drób, ślimaki.

Ilustracja do "Dekameronu", 1432 r.

Listy maślane z Norymbergi

Michel Wolgemut i Wilhelm Pleydenwurff - Norymberga, 1493 r.

• papież mógł udzielać dyspensy od surowych reguł postu, np. dla chorych
• w XV w. pisano coraz więcej listów do papieża z prośbą o dyspensę
• mieszkańcy Norymbergi pisali, że nie mają wystarczającej ilości oleju 
• w 1437 r. papież zezwolił wszystkim biednym mieszkańcom na spożywanie produktów mlecznych
• mieszczanie z Norymbergi nadal prosili papieża o dyspensę
• papież Eugeniusz IV w 1445 r. zezwolił na jedzenie produktów mlecznych przez wszystkich mieszkańców Norymbergi, ponieważ miasto jest położone daleko od morza (8 dni podróżnych) i nie jest w stanie samodzielnie wytwarzać oleju
• wciąż wysyłano listy maślane z innych miejsc
• w zamian za otrzymanie dyspensy trzeba było więcej się modlić i składać darowizny, np. na budowę nowych kościołów
• w 1491 r. papież zezwolił na spożywanie mleka, produktów mlecznych i jajek dla całego Kościoła

Annibale Carracci - Jedzący fasolę, 1585 r.

Środa Popielcowa

Julian Fałat - Popielec, 1881 r.

• po staropolsku nazywano ten dzień Środą Wstępną, gdyż rozpoczyna Wielki Post
• tradycja posypania popiołem pochodzi z VIII w.
• od XI w. jest obowiązkowym elementem liturgii
• myto popiołem garnki, żeby nie został na nich ślad tłuszczu, potem wywieszano je przed domem
• w karczmach wysypywano popiół lub wnoszono śledzia
• w kościele wykorzystywano popiół ze spalonych palm wielkanocnych; ludzie wierzyli, że jest to popiół z kości zmarłych
• do kapłana podchodził tylko senior rodziny, któremu posypywano głowę i wsypywano popiół do książeczki, żeby w domu dawał popielec reszcie domowników
• po wsi obnoszono garnek z żurem (tradycyjną potrawą wielkopostną)
• żur i śledź były symbolami postu
• w domach i karczmach wieszano śledzia lub jego szkielet.

Carl Spitzweg - Środa Popielcowa, 1860 r.

Droga Krzyżowa

Pieter Bruegel Starszy - Procesja do Kalwarii, 1564 r.

• w XIV w. franciszkanie przejęli opiekę nad sanktuariami jerozolimskimi, gdzie rozwinął się kult "dróg", które polegały na przejściu z pretorium Piłata (miejsca, gdzie zapadł wyrok na Chrystusa) do Golgoty (miejsca, gdzie wyrok był wykonany)
• w 1458 r. wprowadzono nazwę "droga krzyżowa"
• od XV w. w Europie zaczęto budować budowle przypominające jerozolimskie, nazwano je kalwariami
• najstarsza kalwaria powstała w I poł. XIV w. w Hiszpanii, założył ją dominikanin bł. Alvaro z Kordowy
• liczba stacji początkowo nie była ustalona
• obecna postać drogi krzyżowej ukształtowała się w XVIII w.
• w XVI w. nabożeństwo rozpowszechniło się w Polsce
• najstarszy zachowany polski tekst z drogą krzyżową pochodzi z 1731 r. z Wrocławia "Sposób nabożeństwa droga krzyżowa nazywanego"
• najstarsza polska kalwaria została założona w XVII w. przez Mikołaja Zebrzydowskiego 

Portret Mikołaja Zebrzydowskiego, 1602 r.

Gorzkie Żale

Bernardo Bellotto - Kościół Świętego Krzyża w Warszawie, 1778 r.

• pod koniec XVII w. grupy modlitewne (bractwa nabożne), np. Bractwo św. Rocha organizowali nabożeństwa z działalnością charytatywną przy kościele Księży Misjonarzy Świętego Krzyża w Warszawie
• doszło między nimi do sporu o pierwszeństwo prowadzenia procesji pasyjnych
• przełożony Księży Misjonarzy – ks. Michał Tarło zakazał Bractwu św. Rocha brania udziału w procesjach pasyjnych
• ks. Wawrzyniec Stanisław Bennik ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy świętego Wincentego a’ Paulo i Bractwo św. Rocha napisali tekst nabożeństwa opublikowany w lutym 1707 r. pt. „Snopek Myrry z Ogroda Gethsemańskiego albo żałosne Gorzkie Męki Syna Bożego (…) rozpamiętywanie”
• pierwsze nabożeństwo odprawiono 13 marca 1707 w kościele Krzyża Św. w Warszawie (w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu)
• to nabożeństwo rozpowszechniło się w Polsce i otrzymało akceptację Stolicy Apostolskiej.

Śródpoście

Cornelius Krieghoff - Złamanie postu, XIX w.

• 4 niedziela Wielkiego Postu, nazywana Medianą (łac. połowa) lub Laetare (raduj się)
• lud nazywał ten dzień Białą Niedzielą, Czarną Niedzielą lub Śmiertelną Niedzielą
• od X w. podczas mszy nosi się różowe szaty liturgiczne; wywodzi się to od poświęcania w ten dzień róży, która symbolizowała zwycięstwo wiosny nad zimą

Henri Fantin-Latour - Róże, 1894 r.

• zwane również Półpoście - obchodzono je w połowie Wielkiego Postu
• w ten dzień zawieszano surowe reguły Wielkiego Postu, wtedy "ważył się post"
• chłopcy chodzili z terkotkami i kołatkami, wołając „półpoście Mości Panie/Mości Pani”
• Jędrzej Kitowicz napisał w XVIII w.

"Młokos przed niewiastą przechodzącą, dziewka przed mężczyzną rzucała o ziemię garnek popiołem suchym napełniony, trafiając tak blisko, żeby popiół z garnka obsypał i okurzył idącą osobę. Zawołał wówczas swawolnik: „Półpoście, mości panie! lub mościa panno!” i uciekł. Wszakże sądy marszałkowskie, karząc za to na worku lub skórze, i to powściągnęły. Po wsiach uderzano garnkiem podobnym o drzwi, okiennicę lub ścianę, budząc śpiących odgłosem tym i krzykiem: „Półpoście!”

• wybijanie półpościa - rozbijano garnki z popiołem o drzwi domostw (dlatego nazywa się ten dzień Dniem Garkotłuka)

Peter Bruegel Młodszy - Weseli wieśniacy, XVI w.

• w ten dzień topiono Marzannę
• w 1420 r. na synodzie poznańskim napisano: 

„Nie dozwalajcie, aby w niedzielę, którą zwie się Laetare albo Biała Niedziela odbywał się zabobonny zwyczaj wynoszenia jakowejś postaci, którą śmiercią nazywają i w kałuży topią"

• Joachim Bielski napisał w XVI w.:

 „Za mojej jeszcze pamięci był on obyczaju nas po wsiach, że na Białą Niedzielę w poście topili bałwana, jeden ubrawszy snop konopi albo słomy w odzienie człowiecze, który wszystką wieś prowadził gdzie najbliżej było jakieś jeziorko albo kałuża, tamże zebrawszy z niego odzienie, wrzucali do wody, śpiewając żartobliwie: ‘Śmierć się wije u płotu, szukający kłopotu’, potem co prędzej do domu od miejsca tego biegali; który albo która się wówczas powaliła albo powalił, wróżbę tę mieli, iż tego roku umrze; zwali tego bałwana ‘Marzana’"

•  świerk strojono bibułą lub pisankami; obnoszono drzewko po wsi i śpiewano:

„Wynieśliśmy już z wioski śmierć, niesiemy nowe lato.

Kłaniamy się majowym dniom i kolorowym kwiatom”.

Jan Miense Molenaer - Przyjęcie muzyczne, XVII w.

• czasem robiono kukłę, którą nazywano Dziewanną (słowiańska bogini wiosny) i urządzano walki z Marzanną, które Dziewanna zawsze wygrywała 
• pieczono obwarzanki i zawieszano je na drzewach w sadzie; przysłowie:

 „Gdy dobiega ważenie postu, czyli jego połowa, aniołki zsyłają na ziemię obwarzanki. To znak, że już coraz bliżej do świąt”

• następnego dnia powracał post i nastrój powagi.

Jan Steen - Modlitwa przed posiłkiem, 1660 r.

Przypisy:

https://www.niedziela.pl/artykul/76065/nd/Historia-Wielkiego-Postu

http://www.wilnoteka.lt/artykul/sroda-popielcowa-dawniej-i-dzis-w-domu-i-za-granica

http://www.ryszardkoper.pl/index.php/zakup/35-ludowe-tradycje/1536-rodpocie

http://potrawyregionalne.pl/243,946,POLPOSCIE_SRODPOSCIE_.htm

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Fight_Between_Carnival_and_Lent

http://www.arkanastudio.pl/films/mlyn-i-krzyz-bruegel/index.php?sec=9&lang=en

https://www.theguardian.com/culture/gallery/2012/apr/08/the-10-best-flower-paintings

http://polskamisjakatolicka.dk/wp-content/uploads/2019/03/3-WP.pdf

https://curiositas-mittelalter.blogspot.com/2017/03/fastenzeit-essen-trinken.html